امروزه دوران پس از ۶۰ سالگی را که اصطلاحاً دوران بازنشستگی نامیده می شود،
دورانی نیست که فقط به انتظار مرگ سپری شود. بلکه همانگونه که جامعه شناسان
گفته اند این مرحله از عمر، دوران سوم زندگی است.
در جامعه ما افراد به طور متوسط تا ۸۰ سالگی امید به زندگی دارند.
برخی با نقش های جدیدی که مطابق با وضعیت آنهاست این دوره را به دوره ای نسبتاً
فعال و رضایت بخش بدل می سازند.
برنامه ریزی صحیح و استفاده از وجود سالمندان و تجربیات آنها، هم تنهایی آنان را
برطرف می کند و احساس هرز و پوچ بودن را در آنها از بین می برد و هم منبعی مفید
و ارزشمند از معلومات و تجربیات را در اختیار جوانان نسل بعد قرار می دهد.
در هر حال علاوه بر خصوصیات فردی، شرایط اجتماعی و به ویژه شرایط خانوادگی شخص
سالمند هم بسیار مهم است.
شرایط مناسب خانواده و جامعه می تواند شخص را به سوی پذیرش وضعیت جدید سوق
دهد و شرایط نامناسب خانواده و جامعه می تواند او را منزوی و تنها کند.
به علاوه میزان سلامت جسمی شخص سالمند در این مرحله از زندگی ، عاملی مهم در
وضعیت زندگی اجتماعی اوست، چرا که برای هر نوع مشارکت اجتماعی در مورد سالمندان ،
ابتدا میزان سلامت آنها مطرح می باشد.
نیازهای سالمندان را می توان به شرح زیر تقسیم بندی کرد:
۱- احتیاجات عاطفی
۲- احتیاجات معیشتی
۳- حتیاج به تفریح
۴- احتیاج به شرکت در زندگی اجتماعی
۵- امنیت
احتیاجات عاطفی
احتیاجات عاطفی همواره وجود داشته و به همان ترتیبی که سن افراد بالاتر می رود ، نیازها
نیز افزایش می یابد. در گذشته توجه فرزندان به پدر و مادرها و اصولا افراد جوان تر نسبت به
مسن ترها، بیشتر بود و اخلاق و رسوم حکم می کرد که به سالمندان بیشترین احترام گذاشته
شود. اما امروزه که غالب سالمندان به تنهایی در خانه خود به سر می برند، هر قدر هم که
وضع زندگی آنها خوب باشد، از توجه عاطفی دیگران و اقدامات جامعه بی نیاز نیستند.
احتیاجات معیشتی
مسئله مهم دیگر ، کار است. احتیاجات معیشتی شامل خوراک ، پوشاک ، مسکن و بهداشت
را شامل می شود که برخی از سالمندان به آن نیاز جدی دارند. کار سَبُک بهترین وسیله برای
گذراندن عمر در کهنسالی می باشد که نه تنها پاسخگویی به یک نیاز واقعی در ارتباط با سالمندان
است بلکه با مدیریت صحیح ، نتایج کار سالمندان می تواند پاسخگوی قسمت های زیادی از نیازهای
جامعه باشد.
احتیاج به تفریح
سالمندان با توجه به شرایط سنی و عدم اشتغال جدی، احتیاج به وقت گذرانی پر بار و سالم
به اقتضای شرایط جسمی خود را دارند.
سالمندان فاقد منابع مجدد دوستی هستند ، زیرا اکثر آنها کار نمی کنند و موقعیت ایجاد روابط
دوستانه در فضای کار را ندارند و دوستان هم سن و سالشان را نیز به نوعی از دست داده اند.
این مسئله تنهایی آنها را افزایش می دهد.
بهترین تفریحات پیشنهادی برای سالمندان ( با توجه به سواد و روحیات خاص هر فرد ) شامل
مطالعه کتاب و روزنامه ، گشت و گذار در فضای سبز، معاشرت و گفتگو با دوستان ، تماشای فیلم ،
خرید از بوفه ، نشستن روی نیمکت و تماشای خیابان و عبور و مرور مردم ، و بخصوص تماشای
کودکان هنگام بازی و شنیدن موسیقی می باشد. در ضمن ترتیب دادن برنامه های فوق العاده
مثل مراسم عبادی ، جشن و کنسرت ، بازی های سبک تأثیر بسیار خوبی در روحیه سالمند دارد
و احساس یکنواختی روزها را از بین می برد.
احتیاج به شرکت در زندگی اجتماعی
افسردگی بیشتر در میان سالمندانی وجود دارد که تنها زندگی می کنند و علاوه بر آن دچار
ناراحتی های جسمانی نیز هستند. بعضی از آنها بیش از یک بار در ماه تماس دیگری با فرزندان
خود ندارند و تمام روابط و گفتگوی آنها در صحبت های چند دقیقه ای برای مثال با پستچی
و مغازه دار خلاصه می شود. از این رو ضروری است که محیط مناسب و بهتری برای زندگی
آنها مهیا شود تا افسردگی های ناشی از تنهایی کاهش یابد. سالمندانی که علیرغم سن بالا
در فعالیت های اجتماعی حضور دارند و از روابط اجتماعی نسبتا خوبی برخوردارند، به بیماری های
مختلف به ویژه بیماری های روانی کمتر دچار می شوند.
سالمندان از احساس بطالت و بیکاری و برکنار ماندن از زندگی اجتماعی رنج می برند. برای رفع
این احساسات باید برنامه های جمعی برای سالمندان در نظر گرفت ، مثلاً سالمندان با هم به
مطالعه روزنامه و مجله بپردازند ، به گردش ها و سفرهای کوتاه دسته جمعی بروند و مورد مشورت
قرار گیرند.
امنیت
سالمند احتیاج به امنیت روحی و جسمی دارد و باید در طراحی فضاهای مرتبط با سالمند این مسئله
مورد توجه قرار گیرد. سالمند باید مطمئن گردد که در موقع ضرورت به کمکش خواهند شتافت و یا
در موقع بیماری سریع معالجه خواهد شد و در فضایی که پا می گذارد آرامش دارد و مورد آزار
قرار نخواهد گرفت.
بیماری های شایع در سالمندان
با گذشت سن و رسیدن به پیری و ضعف های ناشی از آن ، بستر بروز بسیاری بیماری های جسمی
و روحی برای سالمندان مهیا می گردد که عبارت اند از :
پوکی استخوان
از جمله بیماری های شایع در سالمندان است و خطر شکستگی ستون فقرات به علت فشار و سایر
شکستگی های متعاقب ضربه خوردن را افزایش می دهد. در کهولت، درمان شکستگی و جوش
خوردن بین استخوان های شکسته به کندی صورت می گیرد.
تصلب شرائین
با گذشت عمر، رسوب های ناشی از مصرف چربی ، نمک و قند در عروق باعث تصلب شرائین
می گردد که در سالمندان بسیار شایع است.
یائسگی
در زنان سالمند مسئله یائسگی بعد از ۵۰ الی ۵۵ سالگی اتفاق می افتد که البته عنوان بیماری
را نمی توان به آن اطلاق کرد ولی این پدیده باعث تغییرات هورمونی در زنان سالمند می گردد که
خود تبعاتی در چهره آنان خواهد داشت و با نگرانی های روحی همراه می شود.
افسردگی بیشتر در میان سالمندانی وجود دارد که تنها زندگی می کنند و علاوه بر آن دچار ناراحتی های
جسمانی نیز هستند.
استعمال دخانیات و مواد مخدر
این موارد در سالمندان بیشتر شیوع دارد. به طور کلی افزایش مصرف مواد مخدر و دخانیات با افزایش
سن نسبت مستقیم دارد.
کمبود کلسیم و ویتامین ” د ” این بیماری ها نزد افراد سالمند بسیار شایع است.
آلزایمر یا اضمحلال مغزی
این بیماری فقط در افراد مسن شایع است. مطالعه ، تحرک بدنی و وضعیت مناسب روحی باعث
عدم ابتلا و یا به تأخیر افتادن در ابتلا به این بیماری می گردد.
پارکینسون
این عارضه با لرزش اندام های حرکتی ( دست و پا و گردن ) همراه است و به علت اضمحلال اعصاب
مربوطه روی می دهد که علت عمده آن گذشت عمر و کهولت می باشد.
کاهش قدرت بدنی و عمل عضلات
با افزایش سن از تعداد رشته های عضلات ، قدرت و سرعت انقباضی سلول های عضلانی کاسته
می شود. نرمی و انعطاف بافت ها نیز کم می شود و نهایتاً قدرت ذخیره بدن کاهش می یابد. فعالیت های
جسمی مناسب و آموزش های اصولی می تواند منجر به بهبودی قدرت و سرعت عضلات شوند و بر
کارآیی فرد اثرات مثبت به جای گذارند. معهذا به علت پایین بودن توان ذخیره بدن، برنامه های فعال سازی
سالمندان باید دقیق و حساب شده باشند.
سوء تغذیه
با افزایش سن ، ترشح معده کمتر می شود و پوشش دستگاه گوارشی تحلیل می رود. با این وجود
قدرت جذب مواد غذایی تا حدی کاهش پیدا می کند. یبوست با افزایش سن شیوع بیشتری می یابد.
انزوا و افسردگی با کاهش اشتها خطر کمبود مواد غذایی در سالمندان را بیشتر می کند.
افزایش فعالیت های جسمی بخصوص پیاده روی ، علاوه بر کند کردن روند بیماری ها ، در روحیه سالمندان
نیز بسیار مؤثر خواهد بود و مصرف مواد غذایی شامل کلسیم و ویتامین ها نیز باعث افزایش سلامتی سالمندان می گردد.
عوامل مؤثر در ایجاد مشکلات تغذیه‌ای سالمندان
۱ ـ عوامل جسمانی: مانند کاهش کل انرژی مورد نیاز، بیماریهای مزمن، بی‌اشتهایی، تغییر حس چشایی،
خرابی دندان‌ها، بی‌تحرکی، ناتوانی جسمی، مشکلات گوارشی، تداخلات دارویی و یا تداخل غذا و داروها
۲ ـ مشکلات روحی و روانی: افسردگی، تنهایی، از دست دادن همسر
۳ ـ مشکلات اقتصادی: درآمد کم، کمبود امکانات برای تهیه و طبخ غذای مناسب و زندگی در آسایشگاه
برخی احساسات مشترک سالمندان
۱ – احساس غم و اندوه به خاطر عدم توجه فرزندان و اطرافیان که عمری برای رفاه آنان تلاش کرده اند.
۲ – احساس تنهایی به علت طرد شدن.
۳ – احساس یأس و ناامیدی.
۴ – احساس اضطراب و نگرانی.
۵ – احساس هرز رفتن و بیهوده بودن.
۶ – احساس سر بار بودن.
جدی ترین خطری که فرد سالمند را تهدید می کند در انزوا قرار گرفتن او از سوی اطرافیان است.
در این حالت شخص امکان ارتباط صمیمی و نزدیک با دیگران را از دست می دهد. تنهایی موجب می گردد
فرد سالمند به تدریج دچار مشکلات روانی شود، لذا درک احساسات و انتظارات سالمندان از اطرافیان
و تصحیح ارتباط افراد خانواده با آنها در فرایند بهداشت روانی آنها بسیار مهم است.
سالمندان به اندازه ای که دیگران به آنها به عنوان پیر و از کار افتاده نگاه می کنند خود را ضعیف و
نا توان احساس نمی کنند. چنانکه در یک خانواده گرم و مهربان اغلب سالمندان بسیار راحت ، آرام،
مقاوم و با نشاط روزگار می گذرانند در نتیجه این افراد حوصله نگهداری نوه ها را با همه شیطنت
هایشان دارند.
سالمندان به دلیل بازنشستگی و دوری از فرزندان، نیاز به ارتباط و توجه عاطفی بیشتری را در خود
احساس می کنند که این نیاز باید مورد توجه قرار گیرد و ارضا شود.
برنامه ریزی صحیح و استفاده از وجود سالمندان و تجربیات آنها، هم تنهایی آنان را برطرف می کند
و احساس هرز و پوچ بودن را در آنها از بین می برد و هم منبعی مفید و ارزشمند از معلومات و تجربیات
را در اختیار جوانان نسل بعد قرار می دهد.
زن یا مردی که خود را زمانی صاحب قدرت و نفوذ می دانست به یکباره خود را تنها و بدون قدرت
می یابد و این ناراحتی گاهی به حوادثی نامناسب می انجامد و موجب ناراحتی روانی سالمند
می گردد.
بدون هیچ شکی هدف ما این است که سالمندان بهتر زندگی کنند. مهمترین چیزی که در سالمندی
کیفیت زندگی را افزایش میدهد و باعث میشود سالمندان زندگی بهتری داشته باشند حفظ استقلال
است. هدف این است که سالمند بتواند کارهای روزانه خودش را انجام بدهد و چه در خانواده و چه در
جامعه فعال باشد. از نیازهای سالمندان داشتن تغذیه مناسب، سطح بهداشتی – درمانی کافی، داشتن
مکان زندگی راحت و آسوده، امکانات مالی کافی و … موارد مهمی در زندگی سالمندان هستند که باعث
ارتقای سطح روانی و جسمی و در نهایت شادی و سرزندگی آنها می شوند اما بخش مهمی از رازهای
شادی و سلامت سالمندان به تفریح آنها مرتبط است. چرا که باعث می شود به ارامش برسند و از
بروز آلزایمر و افسردگی که شایع ترین عارضه های مربوط به این سن هستند در آن ها پیشگیری می شود.
تفریحات در نظر گرفته شده برای سالمند باید انرژی و نشاط بیشتری به او بدهد؛ بدون اینکه آزار و اذیتی
به او برساند. و نیازهای سالمندان را رفع کنند.
۱- در نظر گرفتن وضعیت فرهنگی – اجتماعی
نوع فرهنگ و ساختار اجتماعی که فرد در آن رشد کرده، نکته بسیار مهمی است که علایق و دلبستگی های
او را نمایان می کند. مثلا برای فردی که در یک خانواده مذهبی رشد کرده شاید حضور در مراسم قرآن
خوانی یا مراسم مذهبی بسیار نشاط بخش باشد. چنین سالمندانی علاقه زیادی هم به سفرهای زیارتی
دارند؛ بنابراین باید شرایطی به وجود آید تا با تورهای مسافرتی ارزان قیمت به سفر بروند.
تفریح های مذهبی برای افرادی که در اروپا زندگی می کنند یا سطح اعتقادی مذهبی قوی ندارند یا مناسب
نیست. برای این افراد به رفتن به مناطق تاریخی، طبیعت گردی، حضور در مجامع ادبی و گوش دادن به
موسیقی های مورد علاقه به جای حضور در مراکز مذهبی خیلی مفرح تر است.
۲- در نظر گرفتن شرایط تحصیلی
جامعه سالمندان ما به سمتی می رود که تعداد سالمندان تحصیلکرده بیشتر شده است. برای فردی
که تحصیلاتی در زمینه خاص و علاقه به مطالعه دارد، به احتمال زیاد کتاب گزینه مناسبی برای اوقات
فراغت است. این افراد می توانند در مراسم ادبی و شعرخوانی حضور یابند.
در گوشه و کنار شهر و در کتابخانه ها و محافل ادبی گاهی سالمندان می توانند همتایان خود را بیابند
و بدین وسیله دوستان جدیدی هم پیدا کنند. جدول حل کردن، بازی شطرنج و بازی های دیگر فکری نیز
برای افراد تحصیلکرده تفریح های خوبی است که میتواند نیازهای سالمندان را رفع کند.
۳- در نظر گرفتن مکان تفریحی
در کشورهای پیشرفته دنیا برای رفع نیازهای سالمندان مراکز تفریحی برای سالمندان در محله های
مختلف وجود دارد و با توجه به شرایط جسمانی سالمند نزدیکترین آنها انتخاب می شود و سالمند در
ساعات و روزهایی از هفته در آنجا حضور می یابد. در کشور ما نیز چند مرکز وجود دارد و تلاش شده مراکز
بیشتری دایر شود ولی تعداد این مراکز بسیار اندک است و نمی تواند جمعیت رو به رشد سالمندی
کشور ما را پوشش دهد.
۴- در نظر گرفتن شرایط اقتصادی
تفریحی که برای هر سالمندی توصیه می شود به شرایط اقتصادی او نیز بستگی دارد. سالمندی
دوره ای است که کمتر کسی شاغل است. اغلب سالمندان بازنشسته اند و در بازنشستگی هم
درآمد کاهش می یابد.
از یک سو، سطح هزینه ها به دلیل ناتوانی های ناشی از بیماری و هزینه های درمانی بالا می رود
و از سوی دیگر، ساختار جامعه ما طوری است که والدین همچنان نقش حمایتگری خود را هنگام ازدواج
فرزندان و بعد از ورود عروس و داماد و نوه ها به زندگی ایفا می کنند و این کار نیز مخارج آنها را چند
برابر می کند.
در یک نظرسنجی از سالمندان پرسیده شد برای چه به مراکز ورزشی یا مراکز تفریحی مراجعه نمی کنند؟
بسیاری از آنها دلیل اصلی حضور نیافتن در چنین مراکزی را نبود امکانات مالی عنوان کردند. بنابراین بهتر است
تفریحی برای سالمند در نظر گرفته شود که متناسب با شرایط اقتصادی او باشد یا هزینه ها را به حداقل برسانند.
۵- در نظر گرفتن هنر و حرفه سالمندان
بسیاری از سالمندان هنر خاصی دارند، مثلا کار دستی بلد هستند. باید مراکزی تاسیس شود که
سالمندان بتوانند کارهای دستی خود را به این مراکز ارائه دهند. حتی سالمندانی هستند که به کشاورزی
علاقه زیادی دارند. برای این گروه باید پارک هایی را در نظر گرفت و باغبانی و کاشت گل و گیاه را
برعهده سالمندان علاقمند به این کار گذاشت.
البته در مرکز کهریزک مناطقی وجود دارد که سالمندان می توانند در آن به کاشت گل و گیاه بپردازند ولی هنوز
برنامه گسترده و جامعی در نقاط دیگر تهران و شهرستان ها دیده نمی شود. حتی در مرکز کهریزک
نگهداری از حیوانات دست آموزی را شروع کرده اند ولی این کار باید در هر پارکی انجام شود و هر
سالمندی یک حیوان دست آموز داشته باشد و از آن مراقبت کند.
سالمندان روستایی به طور خودکار و به دلیل دسترسی راحت به طبیعت و حیوان، این کار را انجام می دهند.
نگهداری از حیوانات نقش درمانی هم ایفا می کند. ثابت شده سالمندان مبتلا به آلزایمر (آلزایمر خفیف)
با نگهداری از حیوانات آرامش بیشتری پیدا می کنند و در نیازهای سالمندان هم کمک میکند.
۶- در نظر گرفتن فعالیت فیزیکی
ورزش برای سالمندان باعث تندرستی و سلامت جسم و روح می شود؛ بنابراین اختصاص دادن مکان هایی
برای رفع این نیازهای سالمندان جزو ضروریات است. بعضی از مراکز ورزشی استانداردهای لازم را ندارند
و ممکن است سلامت سالمند را به خطر اندازند. مثلا کفپوش مناسبی نداشته باشند و باعث لیز خوردن
سالمند و زمین خوردنش شوند.
در کشورهای توسعه یافته که تقریبا ۲۵ درصد از جمعیت آنها سالمند هستند توجه بیشتری به این طیف
سنی شده است و در هر محله ای باشگاه های استانداردی وجود دارد که سالمندان همان محله می توانند
در آنجا حضور یابند.
بهترین ورزش برای این گروه سنی ورزش های مقاومتی و هوازی است. توصیه می شود اگر سالمند مشکل
خاصی ندارد هفته ای ۱۵۰ دقیقه برنامه فعالیتی را داشته باشد. ورزش های آرام مانند تایچی و یوگا نیز برای
این طیف سنی مفید است. البته این ورزش ها هزینه بر هستند و دولت باید تمهیداتی را برای رفاه بیشتر
سالمندان و استفاده از وسایل تفریحی بیندیشد و کارت های ویژه و تخفیف هایی را برای آنها در نظر بگیرد.
۷- در نظر گرفتن تجربیات سالمندان و استفاده بهینه از آن
در کشورهای شمال اروپا از تجربه های نسل قدیم استفاده بهینه می شود. آنها از سالمندان در مهد کودک ها
و مدارس ابتدایی دعوت می کنند تا برای آنها از تجربه و اتفاق های گذشته تعریف کنند. این کار هم حس خوبی
به سالمندان می دهد و هم بدین وسیله گسست بین نسلی از بین می رود و ۲ نسل قدیم و جدید به هم پیوند
می خورند و کنار هم قرار می گیرند
قبل از آنکه تصمیم به نصب تلویزیون 
عموماً مشکلاتی در آماده سازی محتوای مناسب برای نمایش در تلویزیون های
